Ebü'l-Abbas (Ebü'l-Fazl) Tâcüddîn Ahmed b. Muhammed b. Abdilkerîm b. Atâillâh eş-Şâzelî el-İskenderî (ö. 709/1309) el-Hikemü'l-Atâiyye adlı eseriyle tanınan Şazelî sûfîdir.

İbn Atâullah el-İskenderî, Şâzeliyye ta­rikatının Ebü'l-Hasan eş-Şâzelî ve halife­si Ebü'l-Abbas el-Mürsî'den sonra üçüncü büyük şahsiyetidir.

İskenderiye'de doğdu. Dedesi Abdülkerîm, İskenderiye'de tanınmış bir Mâlikî fakihi olup İbn Atâullah'ın Letâifü'l-minen'deki ifadelerinden anlaşıldığına göre şiddetli bir tasavvuf muhalifi idi.

Letâifü'l-minen adlı eserindeki ifadelerden, babasının Ebü'l-Hasan eş-Şâzelî ile görüştüğü anlaşılmak­tadır. Kendisinin Şâzelî ile görüşmüş ol­ması tarihen mümkünse de bu konuda kaynaklarda bilgi yoktur.

İbn Ferhûn, onun Zemahşerî'nin el-Mufassal ve et-Tehzîb adlı eserlerini ihtisar ettiğini, ikinci esere yedi ciltlik bir şerh yazdığını söyler.

İbn Atâullah, Nâsırüddin İbnü'l-Müneyyir'den fıkıh, Muhyiddin el-Mâzûnî'den nahiv, Şerefeddin Abdülmü'min ed-Dimyâtî'den hadis ve Muhammed b. Mahmûd el-İsfahânî'den felsefe, mantık, kelâm tahsil etti.

Fıkıh âlimi olarak tanın­dığı bu yıllarda tasavvufa karşı iken Şâzeliyye tarikatının pîri Ebü'l-Hasan eş-Şâzelî'nin halifesi Ebü'l-Abbas el-Mürsî ile tanıştı ve onun sohbetlerine devam etmeye başladı.

Muhtemelen şeyhinin iz­niyle vaaz ve irşad için gittiği Kahire'ye yerleşti. Burada çevresinde, Tabakâtü'ş-Şâfiyye müellifi Sübkî'nin babasının da katıldığı geniş bir cemaat oluştu.

Aynı yıl­larda Mısır'da bulunan İbn Teymiyye ile İbn Atâullah ve müridleri arasında çıkan yoğun tartışmalar İbn Teymiyye'nin hap­se atılmasına yol açtı.

İbn Atâullah, mür­şidi Ebü'l-Abbas el-Mürsî vefat ettiği za­man (686/1287) Kahire'de bulunuyordu.


Hayatının bundan sonraki dönemini Ka­hire'de geçiren İbn Atâullah 13 Cemâziyelevvel 709'da (19 Ekim 1309) Medrese-i Mansûriyye'de vefat etti ve Karâfe Mezarlığı'na defnedildi.

Daha çok kitleleri derinden etkileyen hitabet tarzı, vaaz ve sohbetleriyle tanı­nan İbn Atâullah'ın bu özellikleri başta el-Hikemü'l-'Atâiyye olmak üzere eser­lerine de yansımıştır.

Eserlerinde ayrıca tasavvufun en derin konularına dair bil­giler bulmak mümkündür. Ancak İbn Atâ­ullah, düşüncelerini ifade ederken vahdet-i vücûdcu sûfîlerin tartışmalara yol açan tesbitlerine temas etmemiş, vahdet-i vücûd ile vahdet-i şühûd arasındaki dengeyi çok dikkatli bir şekilde korumuş­tur.

Riya ve şöhretten uzak ibadet ve taat, tevekkül, teslimiyet, recâ ve ümit onun tasavvufî düşüncesinin temel kav­ramlarıdır.

Sözleri aşk ve cezbenin coşkunluğuyla değil, tefekkürün incelikle­riyle yoğrulmuştur.

İbn Atâullah'a göre amel ve ibadetler birtakım şekil ve su­retlerden ibaret olup bunların ruhu, âbidin kalbinde bulunması gereken ihlâs sırrıdır.

Fakr veya iftikar denilen Allah'a muhtaç olma hali üzerinde ısrarla duran İbn Atâullah haşyetle beraber olan ilmi en hayırlı ilim olarak görür.

Onun düşün­celerinde Hakîm et-Tirmizî, Sülemî, Ha­ris el-Muhâsibî, Ebû Tâlib el-Mekkî, Abdülkerîm el-Kuşeyrî ve Gazzâlî'nin tesiri­ni görmek mümkündür.

Muhyiddin İbnü'l-Arabî ve Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî gibi İbn Atâullah'ın dü­şünceleri de tasavvufî çevreleri etkilemiş­tir.

Eserleri Kuzey Afrika başta olmak üzere bütün İslâm ülkelerinde bilinmek­tedir.

Elliden fazla sûfînin tercüme ve şerhettiği el-Hikemü'l-'Atâiyye'nin şârihleri arasında hemen her tarikattan sûfî vardır.

Çağdaş Mısırlı âlim Ebü'1-Vefâ et-Teftâzânî, onu bütün yönleri ile ele alan bir eser hazırlamıştır.


Kaynak: Mustafa Kara. "İbn Ataullah el-İskenderî". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt: 19, s. 336

İçeriğe Yorum Yapın

Ataullah İskenderi