John Stuart Mill, (d. 20 Mayıs 1806- ö. 8 Mayıs 1873) İngiliz filozof, politik ekonomist, parlamento üyesi ve devlet memuru.

20 Mayıs 1806'da Londra'da doğdu, 8 Mayıs 1873'te Avignon'da öldü. Tarihçi ve iktisatçı James Mill'in oğludur. Babasınca eğitilen John Stuart Mili, okula gönderilmedi. Çok küçük yaştan başlayan ve yoğun bir biçimde sürdürülen bir eğitim sayesinde üç yaşındayken Yunanca öğrendi. Yedi yaşına geldiğinde Herodotos'un tüm yapıtlarını ve Platon'un altı diyalogunu bitirmişti. Sekiz yaşında, kızkardeşine Latince dersi veriyordu. On üç yaşında babasından politik iktisat ve özellikle Ricardo'nun iktisadi kuramı konusunda ders aldı, iki yıl sonra da bir yazı Ricardo'nun evinde geçirmek ve onunla politik iktisat üstüne tartışmak şansını elde etti. Mill'in bu özel eğitimine aile dostlan olan J.Bentham ve John Austin de katkıda bulundular. On beş yaşında okuduğu Bentham'ın, Yararcılığı'nı ahlak alanında söylenebilecek son söz olarak karşıladı. Yirmi yaşında geçirdiği ağır bir ruhsal çöküntü, onun Bentham'ın görüşlerini daha eleştirel bir biçimde değerlendirmesine yol açtı. 1823'te babasının çalıştığı Doğu Hindistan Kumpanvası'na girdi. 1858'de yazdığı etkili savunuya karşın bu kurum parlamentoca kapatıldıktan sonra 1865'te seçimlere katılarak parlamentoya girdi. Uç yıl sonra yeniden seçilemeyince siyasal yaşamdan çekildi.

Mill, 19.yy'da İngiliz Deneyciliği'ni canlı tutan ve bunu bir dizgesellikle dile getiren filozoftur. Deneycilik'i benimserken babasından, Bentham'dan, o sıralar Fransa'da yeşeren Pozitivizm'den ve Augus-te Comte'dan etkilenmiştir. Mill'in Deneyciliği'nde, Hume, Kant ve Hartley'in de izleri bulunur. Liberalizm kuramını ise Bentham'ın öğretisi üstüne temellendiren Mill'in, tüm felsefi yaklaşımı, çağrışımcı bir psikolojiye dayanır.

Görüngücülük üstüne görüşleri

Pek çok 19.yy düşünürü gibi Mili de toplumsal ve siyasal reformlardan yana olmuş, bunun için de doğa bilimlerinin kullandıkları yöntemleri doğru olarak belirlemek gereksinimini duymuştur. Bu amaçla yazdığı A System of Logic ('Bir Mantık Dizgesi') İngiliz Deneyciliği'nin en kapsamlı yapıtı sayılmıştır. Burada Mili, Hume ve Kant'la temelleri atılan Görüngücülük'ü geliştirir. Ona göre de bilinebilen, yalnızca görüngülerdir. Kendinde nesneler, bilginin kapsamı dışında kalır. Bir dış dünyanın var olduğu kanısı, insanda görüngülerin düzenli bir bütün oluşturmasından ötürü kurulan çağrışımsal ilişkiler dolayısıyladır. Dış nesneler bu görüş açısından algı olanaklılıkları olarak yorumlanır. Özdek, sürekli bir algı olanaklılığından başka bir şey değildir.


Çıkarsama bir düşünceden öbürüne geçiştir. En temel çıkarsama biçimi, bir tikelin düşüncesinden bir başka tikelin düşüncesine geçmektir. Bunun temeli, birlikte gözlemlenen olgu üzerine kurulan bir çağrışım ilişkisidir. 'Ateş' düşüncesinden 'yakma' düşüncesine geçiş böyledir. Tümevarımsal çıkarsama tikelden tümelin düşüncesine geçmektir. Bu, sınırlı bir bilgiden, aynı türdeki olgunun sonu belirsiz genişlikteki örneklerini kapsayan bir düşünceye geçmek olduğundan, bilinenden bilinmeyene doğru bir ilerleyiştir. Tümelden tikele geçiş olan tümdengelimde ise, bu anlamda bilinenden bilinmeyene ilerleyiş söz konusu değildir. Bu nedenle de tümdengelim gerçek bir çıkarsama sayılamaz. Bir anlamda her tasımda döngüsellik vardır. Çünkü uslamlamanın sonucu, öncüllerin zaten içindedir. Tasımda genelliği dile getiren öncül, sonucun kanıtı değildir. Çıkarsama, bu genellik dile getirildiğinde tamamlanmıştır. Sonuç, bu öncülün gerçeklenmesi, doğrulanmasıdır. Genel öncül bir tümevarımın, yani gerçek bir çıkarsamanın sonucudur. Bundan tümdengelimin bütünüyle işe yaramaz olduğu sonucu çıkarılmamalıdır. Ancak görülmesi gereken, tümdengelimin özel bir çıkarsama biçimi olmayıp gizli bir tikelden tikele çıkarsama olduğudur.

Tümevarımın temeli

Mili, tümevarımsal bir çıkarsama yapmanın han- < gi temele davandırılabileceğini sorgular. Tikelden tümelin düşüncesine geçerken kullanılan gerekçe nedir' Her tümevarımda, geçmişte meydana gelmiş olan bir olayın, aynı ya da yeterince benzer koşullar gerçekleştiğinde, yine ortaya ç.kacağı varsayımı temel alınmaktadır. Bir başka deyişle, evrenin yapısı öyledir ki, belirli bir olgu için doğru olan, o olgunun betimlemesine uyan her olgu için de doğrudur. Mili, bu varsayımı doğanın gidişinin tekdüzeliği ilkesi olarak belirler. Her tümevarım bu ilke ile temellenir.

İlke tümevarımı kanıtlamaz; onun doğruluğu için zorunlu koşul oluşturur. Doğa yasaları geçmiş deneylerin toplamını kısaltılmış bir biçimde veren önermelerdir. Anlamları, belirli bir olayın kimi koşullar yerine geldiğinde şaşmaz bir biçimde ortaya çıkacağı, bu koşullar yerine gelmediğinde de ortaya çıkmayacağı yönündedir.

Nedensellik

Doğadaki tekdüzelikler eşzamanlı ya da ardışıklı olur. Ardışıklı olanların bir bölümü doğayı kavramakta temel bir değer taşırlar. Bunlar 'nedensellik yasası' adıyla anılır. Neden kavramı tümevarım kuramının köklerini oluşturur. Nedensellik bilgisi bütünüyle deneyden edinilir. Bu bilgi kimi olaylar arasında değişmez bir ilişki bulunduğunu gösterir. Bunlardan biri meydana gelince değişmez bir biçimde öbürü de meydana gelir. İlk meydana gelene neden, sonrakine de etki denilir. Nedensel ilişki denilen birliktelik gizli bir bağ ile ilgili bir şey değildir. Bir olgunun nedeni onun, olumlu ve olumsuz, koşullarının toplamıdır. Tüm koşulları bilmek, hangi olayın meydana geleceğini koşulsuz olarak bilmek, yani neyin zorunlu olarak ortaya çıkacağının bilincinde olmaktır. Şu anki bütün etmenleri kavrayan biri, evrende bundan sonra neler olacağını tam olarak bilebilir.

Mill'e göre yalnız doğa yasaları değil, onlara temel olan, doğanın gidişinin tekdüze olduğu ve her olayın bir nedeni olduğu gibi ilkeler de, deneyden kaynaklanan bilgilerdir. Önsel ya da zorunlu bilgiler veya doğruluklar yoktur. Mantık ilkeleri de deneysel genellemelerdir. Geometri ve matematik önermeleri deneysel oluşları yanı sıra yalnızca yaklaşık olarak doğrudurlar. Bunun nedeni, matematiğin tanımladığı gibi çizgi, nokta ve biçimlerin gerçek olmayıp 'idealleştirmeler' oluşudur. Bundan dolayı, matematik önermelerinin geçerliği koşulludur. Belirli bir belitsel dizge içinde doğru olmak, deneye uygulandığında, doğru olmaya güvence değildir.

Ahlak konusundaki görüşleri

Mili, ahlak konusunda İngiliz felsefesinde gelenekleşmiş olan Hazcılık'ı. izler. Hazcı felsefenin özellikle Bentham'da aldığı yararcı biçimi benimser. Bentham'ın Yararcılığı, ahlaksal amaç olarak, en büyük sayıdaki insan için en büyük mutluluğu belirler. Bu, davranışların ahlaksal açıdan değerlendirme ölçütü olarak kullanılır. Bentham bu değerlendirmeyi bir toplama-çıkarma hesabı durumuna getirmeye çalışmıştır. Haz ve acı biçimlerini ayırt ederek bunlara değerler verir, böylece, yapılan bir davranışın neden olduğu hazlar ve acıların değerleri toplanarak elde edilecek ortalama, eylemin ahlaksal değerini matematiksel olarak belirler. Mili, bu yararcı hesap ilkesini olduğu gibi benimser. Bentham'dan ayrıldığı bir nokta, belirlenen değişik haz türlerine yüklenen değerlerle ilgilidir. Bentham için bu değerler her haz türü için eşittir. Bir başka deyişle, Bentham için haz türü ne olursa olsun hazin niceliği önemlidir. Mili ise, hazlarda niteliksel bir ayrımın çizilmesi gerektiğini düşünmüştür. Ona göre düşünsel yetilerin kullanılmasıyla edinilecek hazlar, gövdenin edindiği hazlar-dan daha üstündür ve dolayısıyla yararcı hesapta daha ağırlıklı olarak değerlendirilmelidir. Ayrıca doyum bulmamış bir insan olmak her isteği doyurulmuş bir hayvan olmaktan iyi olduğu gibi, doyum bulmamış bir 'Sokrates' olmak da doyum bulmuş bir aptal olmaktan iyidir. Bentham çoğunluğun en büyük mutluluğunu kişinin kendi yararı olarak görürken, Mili bunu insanın toplumsal ve özgeci eğilimlerine bağlar.

kaynak: R.P.Anschutz, Philosophy of John Stuart Mili, 1953; K.Britton.yoAn Stuart Mili, 1953;A. Ryan, The Philosophy of John Stuart Mili, 1970.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi

İçeriğe Yorum Yapın

John Stuart Mill